De Chapelle de Jean de Bourbon is een fascinerend stukje geschiedenis binnen de abdij van Cluny,
een van de grootste abdijkerken van de Middeleeuwen.
Eeuwenlang zou het de grootse abdij van het christendom blijven en zijn Orde en stijl door heel Europa verspreiden.
Het ontstaan en functie van de kapel hangen nauw samen met de persoon van Jean de Bourbon III,
abt van Cluny in de tweede helft van de 15e eeuw.
De kapel van Jean-de-Bourbon lijkt in niets op de romaanse architectuur van de abdij,
het is een van de weinige bewaard gebleven voorbeelden van de flamboyante gotische architectuur,
een bouwstijl volgend op de Romaanse architectuur en voorafgaand aan de Renaissance.
Donderdag 6 juli 2023 is de chapelle de Jean-de-Bourbon na een grondige restauratie,
en installatie van glas-in-loodramen en het altaar van de Franse kunstenaar Sarkis,
voor bezoekers heropend.
Chapelle de l'abbé Jean de Bourbon
De Chapelle de Jean de Bourbon wordt gebouwd in de tweede helft van de 15e eeuw en maakt nog steeds deel uit van de overblijfselen van de abdij, die na de Franse Revolutie grotendeels is verwoest.
Jean de Bourbon is abt van Cluny van 1456 tot 1485, hij geeft de opdracht tot bouw van deze kapel, het wordt zijn privé-gebedsruimte en later ook mausoleum. Het is een goed voorbeeld van laatgotische architectuur, met verfijnde details en gewelven die typerend zijn voor de flamboyante gotiek.
Tegenwoordig is het een van de best bewaarde delen van de abdij, samen met de klokkentoren, de Farinier en de Tour de Fromages. De kapel valt op door haar architectuur en relatief goede staat.
Wie is Jean III de Bourbon?
Jean III de Bourbon (1413–1485) is van hoge adel, afkomstig uit het huis Bourbon. Geboren op het château de Bouthéon, is hij de onwettige zoon van hertog Jan I van Bourbon. De identiteit van zijn moeder kennen we niet.
Al op jonge leeftijd wordt zijn opvoeding toevertrouwd aan de abdij van Saint-André in Villeneuve-lès-Avignon. In 1433 wordt Jean III door paus Eugenius IV benoemd tot bisschop van Le Puy.
Jaren later beveelt koning Charles VII hem aan bij de monniken van Cluny die hem tot abt verkiezen. Al schijnt Jean III hier zelf ook een actieve rol in gespeeld te hebben. Op 1 november 1456 benoemen de monniken Jean de Bourbon inderdaad tot abt van de abdij Cluny, al gaat het in tegen hun traditie onafhankelijk een abt te kiezen. Hij is dan de 42e abt van de abdij. Paus Calixte II geeft Jean III het bijzondere voorrecht dat hij zijn bisdom mag behouden én abt van Cluny kan zijn.
Hoe treft Jean de abdij aan?
De abdij verkeert in zijn tijd in slechte omstandigheden, zowel in financieel als in materieel opzicht. Ook is de discipline van de monniken ver te zoeken. Sinds de hoogtijdagen van de abdij in de 11e en 12e eeuw is er veel aan macht en aanzien verloren.
In 1458, twee jaar na zijn aantrede, kondigt Jean op 27 april tijdens een kapittel door de ‘Statuts réformateurs de l’Ordre’ een hervorming van de orde aan. Hij wil terug naar de Regel van Benedictus met herstel van de interne discipline en samenhang van de Orde.
Abt Jean de Bourbon wil Cluny ook opnieuw aanzien geven na die eeuwen van verval. Hij wil de invloed en grandeur van de abdij versterken. En de abdijkerk moet onder zijn gezag worden verfraaid. Jean III doneert 93 boeken aan de bibliotheek van de abdij.
Palais abbatial de Jean de Bourbon
Abt Jean wil graag afzonderlijk leven van de monniken. Hij laat daarom naast de abdij een paleis in flamboyant gotische stijl bouwen dat uitkijkt op het voorplein van de abdij. Het wordt een groot paleis met vier verdiepingen (inclusief kelders en zolders). Om zijn paleis binnen de kerkmuren te bouwen, koopt de abt land van de monniken. Je vindt er grote ceremoniële zalen versierd met monumentale gotische open haarden, het wapen van de kerk en de rijkelijk versierde vloeren uit deze periode.
Dit ‘Palais abbatial de Jean de Bourbon’ is nog steeds te bezichtigen en herbergt tegenwoordig het Musée d’Art et d’Archéologie. Het museum heeft prachtige collecties van overblijfselen van middeleeuwse beeldhouwwerken van de abdij Cluny III en van de stad.
Bijzonder is dat men hier alle teruggevonden delen van het oorspronkelijke timpaan van de abdij laat zien op de plaats waar ze eigenlijk zouden horen. Er ontbreken helaas nog veel stukken.
Op de begane grond zie je in een maquette hoe Cluny III eruit moet hebben gezien, de kelder is helemaal gewijd aan de abdij, met als bijzonder stuk het ‘agneau pascal’. De eerste verdieping herbergt een collectie van overblijfselen uit de stad.
Bouw van de kapel
Rond 1480 geeft Jean de Bourbon opdracht tot de bouw van zijn persoonlijke kapel, vermoedelijk als privé-gebedsruimte, maar ook als grafkapel. Dit soort kapellen waren typisch in die tijd voor hooggeplaatste geestelijken of edelen.
De kapel wordt gebouwd aan de zuidkant van het transept van de grote abdijkerk van Cluny III, die dan nog grotendeels intact is. De kapel is ongeveer 12 meter lang. Oorspronkelijk was er een kleine deur achter het altaar, deze in inmiddels verdwenen.
Abt Jean moet aftreden
Onder druk van Lodewijk XI moet Jean III in 1480 afstand doen van zijn functie als abt. Hij blijft niet, zoals de meeste abten, aan tot aan zijn dood. Jacques d’Amboise volgt hem op als abt van Cluny.
Op hoge leeftijd heeft Jean III zich teruggetrokken in de priorij van Saint-Rambert, in het hart van de Ain. Hier overlijdt hij op 1 december 1485. Zijn lichaam wordt teruggebracht naar Cluny en begraven in de kapel die hij liet bouwen in de abdij. Zijn tombe is rijkelijk versierd, maar in de loop der tijd verloren gegaan, waarschijnlijk tijdens de vernielingen van de Franse Revolutie, de tijd waarin veel religieus erfgoed werd vernietigd of geplunderd.
Architectuur van de kapel
De kapel van Jean-de-Bourbon is een deel van de abdij van Cluny, maar lijkt in niets op de romaanse architectuur van de 10e eeuw van de abdij.
Gebouwd in de flamboyante gotische stijl, de late fase van de gotiek in Frankrijk, heeft de kapel een geheel eigen karakter gekregen: een stijl die zich kenmerkt door speelse vormen, meer versiering en rijk gedecoreerde en complexere gewelven dan in de eerdere gotiek. Daarnaast veel lichtinval door grote en elegante vensters. De gewelven van deze kapel zijn bijzonder indrukwekkend.
Je vindt netgewelven (ribben die elkaar kruisen in geometrische patronen) met fijne ribben, hoge spitsboogramen en decoraties die duidelijk getuigen van de Bourgondische invloed, passend bij Jean de Bourbons achtergrond.
Het enkele schip is smal, 12 meter lang en zeer hoog gewelfd en wordt verlicht door vijf hoge en smalle vensters. Voor de bouw van deze kapel is lokale natuursteen, waarschijnlijk kalksteen, gebruikt. De delicate steenbewerking toont vakmanschap van destijds uit de Bourgondische regio.
Helaas zijn de oorspronkelijke glas-in-loodramen verdwenen tijdens de verwoesting die de abdij teisterde, evenals de beelden van de Maagd Maria, de apostelen en andere heiligen, waarvan er nog maar enkele consoles zijn versierd met gebeeldhouwde hoofden uit het einde van de 15e eeuw.
De kleine kapel heeft een driezijdige apsis. Kijk ook naar de sierlijke verticale elementen en gebeeldhouwde details waar gewelven op rusten: lisenen (iets uit de muur springende stroken zonder voetstuk of bekroning). Op de draagstenen (een uit de muur stekende steen die het beginpunt van een boog draagt, of een balk of borstwering ondersteunt) zie je prachtig beeldhouwwerk, voorstellend profeten en patriarchen.
Beeldhouwwerk in Chapelle de Jean de Bourbon
De in de 15e eeuw beroemde beeldhouwer Antoine de Moiturier heeft pracht beeldhouwwerk geleverd.
Op de consoles zijn de profeten uit het Oude Testament gebeeldhouwd, velen daarvan zijn nog te zien. In de nissen stonden levensgrote beelden van de twaalf apostelen, de Maagd Maria, Paulus en Johannes de Doper, die zijn helaas al eeuwen verdwenen. De symboliek was dat het Nieuwe Testament is gebaseerd op het Oude Testament.
Elke profeet houdt een gebedsriem vast met daarop woorden uit de profetische geloofsbelijdenis. Door van de ene profeet naar de andere te lezen, zie je de tekst in de juiste volgorde. Begin bij Simeon te lezen.
De consoles en kraagstenen zijn rijkelijk versierd, met onder andere heraldische motieven van Jean de Bourbon.
Op de website van de abdij van Cluny kun je een gedetailleerde plattegrond van de abdij, met aanduiding van de kapel, vinden.
Drie bijzondere sluitstenen
Een sluitsteen is de middelste steen van een gemetselde of gestapelde boog, die als laatste afsluiting precies in het midden van de boog geplaatst wordt.
Als je naar boven kijkt, kun je op de sluitstenen de drie wapens van Jean de Bourbon ontdekken:
- Het wapen van de bisschoppen van Puy, Jean de Bourbon was een van deze bisschoppen voor hij abt in Cluny werd.
- Het familiewapen van Jean de Bourbon, voorzien van een dwarsbalk, wat aangeeft dat Jean een buitenechtelijk kind was.
- Het wapen van de abdij van Cluny: de twee sleutels die de sleutels van Petrus tot de hemel verbeelden en in het midden het zwaard als symbool voor Paulus.
Oratorium
Naast de hoofdkapel is een klein oratorium gemaakt voor de abt.
Aan de ene kant open met een smal venster naar het schip en aan de andere kant voorzien van een open haard zodat de abt de mis kon volgen in afzondering en het aangenaam warm voor hem was. Op de haard kun je nog zijn wapen herkennen.
Overleving en restauratie
Na de Franse Revolutie is het grootste deel van de abdij vernield en grote delen van de abdij worden gesloopt. De stenen vaak hergebruikt als bouwmateriaal voor de huizen van Cluny, eigendommen verkocht als ‘nationaal bezit’.
De Chapelle de Jean de Bourbon is grotendeels gespaard gebleven, waarschijnlijk door haar relatief afgezonderde ligging en stevige constructie.
In de 19e eeuw komt er belangstelling voor middeleeuws erfgoed en ontstaat er archeologisch bewustzijn. Er zijn eerste pogingen tot documentatie en bescherming van wat overgebleven is van Cluny III. De 21e eeuw maakt een groot plan voor restauratie en deze bijzondere kapel wordt door het Centre des Monuments Nationaux vakkundig gerestaureerd.
Van het dak tot het geraamte, inclusief het metselwerk, de poort en de decoratieresten, alles heeft restauratie nodig. Aan de noordzijde een prachtig bewerkte houten deur met erboven een gebeeldhouwde een latei in de vorm van een horizontale accoladeboog, deze werd hersteld en is de deur waardoor je nu de kapel binnengaat.
De kunstenaar Sarkis wordt uitgenodigd om glas-in-loodramen te maken voor de vijf ramen van de kapel en het raam van het zijoratorium. Sarkis wil in de kapel “licht en leven binnenbrengen met behulp van gekleurde regendruppels”. Zijn werk geeft hij de naam ‘La pluie, avec les couleurs de l’arc-en-ciel, résonne dans la chapelle’(de regen, waarbij de kleuren van de regenboog resoneren in de kapel).
Het geeft de kapel een bijzondere en verlichte sfeer. Ook het nieuwe glas-in-lood altaar is van Sarkis, met een gele kleur die verwijst naar goud, symbool voor de eeuwigheid. Ze weerspiegelen de oorspronkelijke indeling van de 15e-eeuwse kapel en laten zien hoe groot de ruimte is.
De gehele restauratie zou 2,3 miljoen euro gaan kosten.
Bezoek aan de Chapelle de Jean de Bourbon
De kapel is te bezoeken als onderdeel van het abdijcomplex.
bronnen
cluny-abbaye.fr
Cluny en 200 questions et réponses; Gérard Thélier
De abdij van Cluny; Centre des Monumennts Nationaux
Un Jour, Cluny
