Saint-Martin de Chapaize: een echo van de romaanse kunst

In het rustige landschap van de Mâconnais, tussen Cluny en Tournus, ligt Chapaize.
Wie op zoek is naar romaanse kunst mag dit kleine dorp niet overslaan.
Het zuiden van de Bourgogne is beroemd om zijn overvloed aan romaanse kerken
en Chapaize herbergt een van de oudste en best bewaarde: de église Saint-Martin.

De Saint-Martin verheft haar kleine schip en hoge toren boven het landschap,
als een stille wachter over het dorp.

Wie hier binnenstapt, hoort in het gefilterde licht de echo van oude gezangen.

De oorsprong: bron, stilte en nederigheid

Lang voor de bouw van de kerk is Chapaize al een bewoonde plek. Archeologische sporen van Bourgondische en Merovingische graven getuigen van vroege bewoning nabij het kruispunt van twee Romeinse wegen. Waarschijnlijk is een bron de aanleiding geweest voor de eerste bewoners om hier neer te strijken.

Volgens de overlevering vestigt zich in de 10e eeuw een kleine groep benedictijnen bij deze bron die wordt gewijd aan Sint-Léger. Hier bouwen de monniken een kluizenaarswoning, daarna een klooster en tenslotte zetten ze uit lokaal kalksteen een kerk neer.

De naam Chapaize zou teruggaan op het Latijnse campus, ‘vlakte na het bos’. De nederzetting maakt destijds deel uit van de heerlijkheid Uxelles, eeuwenlang wordt er gestreden om dit land en deze bossen door les seigneurs van Cormatin en Uxelles.

De kerk is gewijd aan Saint-Martin van Tours, een van de meest vereerde heiligen van het middeleeuwse Europa en symbool van barmhartigheid.

Deze kerk is het enige overblijfsel van de benedictijnenpriorij uit de 10e eeuw. Dankzij een tekst uit de 14^e eeuw weten we dat het een priorij is afhankelijk van de abdij van Saint-Pierre in Chalon en opvallend genoeg niet van de machtige abdij van Cluny.

Als priorij van Saint-Pierre de Chalon dient Chapaize vermoedelijk als noviciaat. Hier begint het gebed van een kleine gemeenschap dat duizend jaar zou klinken.

Architectuur van soberheid en kracht

Rond 1030 begint de bouw van de kerk.
De Saint-Martin is een basilicale kerk met drie beuken, een transept en drie halfronde absiden. Het schip, bekroond door een tongewelf, is sober maar indrukwekkend. De dikke muren en de ronde pijlers dragen een tongewelf dat later, na een brand in de 12^e eeuw, in spitsboogvorm wordt herbouwd voor meer stabiliteit. Deze kerk ademt de geest van benedictijnse eenvoud en is met haar lage vensters een toonbeeld van vroeg-romaanse kunst, ze is 35 meter lang en 13 meter breed.
Aan het einde van het schip hangt een klokkentouw, een stille uitnodiging om de klokken te luiden, hetgeen uiteraard niet is toegestaan.

Het ontwerp verraadt de invloed van de Lombardische meester Guillaume de Volpiano, abt van Dijon, die bekendstond om zijn gevoel voor verhoudingen en harmonie. Vroeger stond er ook nog een portiek voor de westgevel.

De plattegrond herinnert aan de grote kerk van Saint-Philibert in Tournus, maar hier is alles kleiner, stiller, intiemer, passend bij de kleine priorij die Chapaize ooit was.

Een basilicale kerk heeft een langwerpige vorm met een hogere middenbeuk, gescheiden van lagere zijbeuken door zuilen en een lichtbeuk met vensters in de hogere middenbeuk.

De toren: een baken in steen

Wie Chapaize nadert, ziet van verre de 35 meter hoge klokkentoren oprijzen. Gebouwd rond 1040 is het een meesterwerk van Lombardische kunst. De drie verdiepingen met dubbele vensters en versierd met Lombardische banden vormen een spel van licht en schaduw.

De toren doet denken aan de campaniles van Lombardije, zoals ook de toren van Anzy-le-Duc en Saint-Hippolyte. Het is dan ook niet uitgesloten dat de kerk gebouwd is door metselaars uit Lombardije.

In de kapitelen en nissen zijn hoofden en figuren in laagreliëf te zien, vroege voorbeelden van Bourgondische beeldhouwkunst. De toren is een symbool van standvastigheid: hij heeft stormen, branden en oorlogen doorstaan, maar zijn silhouet blijft onveranderd boven het dorp waken.

Vergeet niet te zoeken naar een gebeeldhouwde figuur op het middelste niveau van de noordgevel, een detail dat doet denken aan de toren van Saint-Philibert de Tournus.

De vergulding van de windwijzer op de klokkentoren, die zeer goed bestand is tegen vervuiling, werd uitgevoerd met bladgoud, drie keer dikker dan een normaal blad. Het lavastenen dak van de kerk werd aan het einde van de 14e en het begin van de 15e eeuw geïnstalleerd ter vervanging van een pannendak.

In 1751 wordt aan de zuidzijde een trap naar de klokkentoren toegevoegd, daar moet je zeker even naar kijken en je voorstellen dat je op deze manier naar de klokkentoren moet lopen.

de klokkentoren, met de trap naar boven, van Saint-Martin in Chapaize met de gouden windwijzer (foto’s Cees van Halderen)

Het oeroude licht in de kerk

Binnen heerst een serene stilte. Het gefilterde licht valt door kleine ramen en glijdt langs ronde pijlers met een doorsnede van anderhalve meter.

Boven de ingangsdeur: een 14e-eeuwse muurschildering (1343) met vijflobbige bloemen in het midden van schakels en een tandlijst, daaronder een geschilderd wijdingskruis uit 1543 met ornamentale motieven als de fleur-de-lis.

(drie bovenstaande foto’s komen uit het archief van Cees van Halderen)

De kapitelen zijn eenvoudig, versierd met bladeren en vruchtbaarheidssymbolen,
verwijzingen naar het paradijs en passend bij de benedictijnse nederigheid.

In het koor toont een 19e-eeuws glas-in-loodraam de kruisiging,
terwijl een ander raam Saint-Martin afbeeldt.

In de vloer liggen grafstenen uit 1651, 1674, 1726 en 1815 als stille getuigen van eeuwen dorpsleven.

Het hoogaltaar van wit marmer komt oorspronkelijk uit de abdijkerk Cluny III en is versierd met inlegwerk in zwart en wit marmer. Op de voorkant zie je een fresco van de vrouwen bij het graf na de Opstanding.
Een smeedijzeren koorhek uit de 18e eeuw bewaart de grens tussen het heilige en het aardse.

Het doopvont draagt een Griekse inscriptie met het woord ΙΧΘΥΣ – vis, symbool van Christus. Elk detail vertelt over geloof, eenvoud en eeuwigheid.

Rampen, Revolutie en opleving

De geschiedenis van Chapaize is die van verwoesting en wederopbouw.
Na een brand rond 1100 stort het gewelf in, waarop in de 12e eeuw herbouw volgt. De 13e eeuw brengt een nieuwe abside, geïnspireerd op de nabijgelegen priorij van Lancharre, in de 14e eeuw worden de dakpannen van de daken vervangen door lauzes, leistenen. De hoogte van de daken moet daarvoor verdrievoudigd en de hoge ramen van het kerkschip dichtgemetseld worden.

Tijdens de godsdienstoorlogen verlaten de monniken de priorij en vertrekken naar Chalon-sur-Sâone.

Na het vertrek van de benedictijnen nemen les sires d’Uxelles bezit van de kerk en laten hun wapenschild aanbrengen in de noordelijke apsis. Tijdens de Franse Revolutie ontsnapt de kerk ternauwernood aan vernietiging, al verliest zij veel van haar bezittingen. Het land wordt overgedragen aan een boer in de omgeving.

Vanaf de 18e eeuw begint een lange restauratiegeschiedenis: de kerk is herhaaldelijk hersteld, muren, daken, gewelven en ramen. Sindsdien straalt Saint-Martin opnieuw in haar oorspronkelijke, romaanse eenvoud.

Vanuit Chapaize is er een prachtige wandeling van 4,5 km uitgezet langs de velden naar Lancharre
en door het Bois des Brosses terug naar Chapaize.
Lees hier verder voor de wandeling.

Een dorp tussen heuvels en eeuwen

Rondom de kerk liggen de Mâconnais huizen met houten galerijen, de 18e-eeuwse pastorie en de resten van een verdedigingstoren. Hier bevinden zich ook de heilige fontein en de oude kapel Saint-Léger, een bedevaartsoord tot aan de Revolutie.

Aan de rand van het kerkhof leiden drie treden naar de poort – ooit een omheining bedoeld om vee buiten te houden. Eeuwenlang is de kerk van Chapaize niet enkel een plaats van gebed, maar ook het hart van het dorpsleven, waar markten, feesten en ontmoetingen plaatsvonden.

Tegenover de kerk vind je een oud postkantoor, verder enkele kunstenaars en enkele goede restaurants. Aan het eind van het dorp ligt een grote parkeerplaats.

Legendes rond Chapaize

Een bekende figuur was Nicolas Genost de Laforest, pastoor van Chapaize van 1751 tot 1783; hij is veel besproken in verhalen over jacht, levensstijl en lokale legendes.

Legende: de steen van de Duivel

Volgens een oude legende daagde de duivel Christus uit tot een wedstrijd in kracht.
Beiden werpen een steen vanaf de heuvel. De steen van de duivel vliegt tot in Uxelles, die van Christus rolt om. De duivel wint, een zeldzaam moment van overwinning.
Op de plek waar dit zou zijn gebeurd, het Pré aux Nobles, staat nog de Pierre de Bon Dieu, een menhir met een kruis. Een tastbare herinnering aan de eeuwenoude strijd tussen goed en kwaad.

Lees hier de andere legende: hoe Nicolas de Laforest een wolf doodt en de held van Chapaize wordt.