Anzy-le-Duc, kerk met de bijzondere crypte

en een achthoekige klokkentoren in drie verdiepingen: la Notre-Dame-de-l’-Assomption de Anzy-le-Duc

Wie door het rustige landschap van zuidelijk Bourgondië rijdt,
zou zomaar aan Anzy-le-Duc voorbij kunnen gaan,
en dat zou een gemis zijn.
Want verscholen tussen glooiende heuvels en zonovergoten velden
ligt een van de mooiste romaanse kerken van de regio.
Anzy-le-Duc is klein, maar groots in geschiedenis en architectuur.

In een vallei van de rivier de Arconce staat de bijzondere kerk van Anzy-le-Duc,
oorspronkelijk behorend bij de oude ernaast gelegen priorij uit de VIIIe eeuw.
Het is een prachtig voorbeeld van de Romaanse kunst in het zuiden van de Bourgogne.
De kerk is vooral herkenbaar aan haar achthoekige klokkentoren in drie verdiepingen,
deze wordt gezien als de mooiste klokkentoren van de regio.

Anzy-le-Duc heeft een bijzondere architectuur en opvallend veel beeldhouwwerk.
het timpaan met de Hemelvaart van Christus is prachtig,
binnen zijn het de crypte en de fresco’s die deze kerk bijzonder maken.

De Karolingische priorij uit de 9e eeuw is een van de oudste abdijen in deze omgeving.
In de Middeleeuwen kent dit benedictijnse klooster
dankzij de bedevaarten naar het graf van de stichter, Hugues de Poitiers,
een periode van grote bloei.
In de 11e eeuwse crypte ligt het graf van Hugues de Poitiers.

De architectuur van deze kerk zou bron van inspiratie voor de beroemde kerk van Vezelay geweest zijn.
Sinds 2008 heeft de gerestaureerde kerk twee prachtige mozaïeken gekregen.

Kleine geschiedenis van de kerk

In de 876 komt hier een eerste kerk te staan, die archeologen Anzy I noemen. Van deze kerk is weinig bekend. Deze kerk uit de Karolingische periode wordt rond het jaar 1000 vervangen door een tweede kerk, Anzy II.
Deze kerk uit de Hoge Middeleeuwen is een van de grootste Romaanse kerken in de regio van Charolais-Brionnais.

Wanneer in de XIe eeuw het graf van Hugues de Poitiers veel pelgrims aantrekt, wordt de kerk Anzy II te klein en volgt de bouw van een grotere kerk. Anzy II is dan slechts 100 jaar in gebruik geweest. De huidige kerk is de derde kerk op deze plaatst en staat bekend als Anzy III.

De vierde fase is gewijd aan de constructie van de drie oostelijke baaien van het schip.
Tijdens de vijfde fase worden aan de westkant twee baaien geplaatst en vindt de bouw van de vloeren van de achthoekige klokkentoren plaats, het is dan ongeveer tussen 1125 en 1130. Het schip met de zijbeuken is bedekt met kruisgewelven en de vijf traveeën worden onderbroken door kruisvormige pilaren.

In 1652 heeft Anzy III zwaar te lijden onder natuurgeweld, wordt weer hersteld, maar in de 18^e eeuw helaas zwaar geplunderd.

Unieke stijl

De kerk Anzy III is gebouwd volgens een ander principe dan de abdijkerk in Cluny.
Voor het eerst wordt een kruisgewelf over een groot middenschip gezet waarvan de zijbeuken ook kruisgewelfd zijn en het middenschip op riskante wijze werd verlicht door hoge ramen. Deze stijl wordt later overgenomen in de bouw van andere kerken in de Brionnais.

De architectuur van deze kerk zou bron van inspiratie voor de beroemde kerk van Vezelay geweest zijn.
Voor de bouw van de apsis is de inspiratie mogelijk gekomen Cluny II, net zoals de kerk van Charlieu hier waarschijnlijk op is geïnspireerd.

Hugues de Poitiers

Hugues de Poitiers, ook bekend als Hugues d’Anzy, wordt geboren in Poitiers en speelt een belangrijke rol in de monastieke hervormingen van de 9e en 10e eeuw, met name binnen de benedictijnse orde. Hij is een goede vriend van Berno van Cluny, de eerste abt van het beroemde benedictijnenklooster van Cluny.

Tijdens zijn leven trekken al veel mensen naar Anzy-le-Duc om zijn gebeden te vragen, er worden verschillende wonderen aan hem toegeschreven. Tot aan zijn dood in het jaar 930 blijft hij prior van het klooster in Anzy. Hij is begraven in de crypte van de priorijkerk van Anzy-le-Duc. Zijn graf groeit uit tot een belangrijk pelgrimsoord, waar een sterke cultus rond zijn persoon ontstaat.
In 1001 werd er een nieuw grafmonument voor hem opgericht.

Veel pelgrims trekken naar Anzy-le-Duc

De pelgrims komen in Anzy III binnen via de poort van de oude donjon en kunnen over de binnenplaats door de zuidpoort in een zijbeuk de kerk binnenlopen. Ze dalen hier af naar de crypte waar zich het graf van de stichter, Hugues de Poitiers, bevindt. Via een andere trap weer naar boven en zo verlaten de pelgrims de kerk eveneens door de poort in een zijbeuk, maar nu aan de noordkant.
Deze route is nu niet meer af te leggen, tegenwoordig kom je via een andere trap in de crypte.

Beeldhouwwerk

Een groot deel van het beeldhouwwerk is verwoest of beschadigd tijdens de Franse Revolutie, gelukkig is er ook nog veel van te zien. Deze veelheid van beeldhouwwerk is uniek in de Brionnais.

Het oorspronkelijke XIIe eeuwse romaanse portaal is in de XVIIIe eeuw verwijderd, het is nog te zien, maar dan moet je naar het Musée du Hiéron in Paray-le-Monial.

Het beeldhouwwerk van Anzy-le-Duc kent zowel binnen als exterieur voornamelijk drie thema’s:
plant- en diermotieven, bijbelse voorstellingen en morele motieven.

Binnen in de kerk vind je veertig gebeeldhouwde kapitelen met voornamelijk plant- en diermotieven; maar ook Daniël in de leeuwenkuil, de heilige Michael die de draak doodt, een acrobaat, een engel in gevecht met een demon en Samson die een leeuw overmeestert.

De gevels van de kerk

We moeten ook en vooral het beeldhouwwerk van de drie grote bewaard gebleven portalen vermelden.

Het tympaan aan de westzijde

Een van de blikvangers is het timpaan boven het westportaal. Hier zie je een indrukwekkende voorstelling van Christus in Majesteit, gezeten in een mandorla en omringd door twee gevleugelde engelen.
Het westelijke portaal is daar waar je de kerk binnengaat, de kerk heeft het altaar, zoals bijna alle Romaanse kerken, op het oosten georiënteerd.

Dit indrukwekkende timpaan is door kunstenaars uit Cluny gemaakt tussen 1125/1130 en wel te vergelijken met het timpaan van de kerk van Charlieu. Onder dit timpaan vind je een latei met de twaalf apostelen en de Maagd Maria.

Op de boog en op de vier kapitelen staan de 24 Oudsten uit de Apocalyps met gekroonde hoofden, de beker en de citer uit de visioenen van Johannes. Als je goed kijkt, kun je de muziekinstrumenten onderscheiden. Vijf van hen zul je niet meer kunnen ontdekken, die zijn tijden de Franse Revolutie beschadigd.

Opvallende toren van Anzy-le-Duc: een Romaanse blikvanger

Een van de eerste dingen die je van verre al ziet, is de massieve toren van de kerk. Hij rijst krachtig op uit het kruispunt van schip en transept — precies op de plek waar in romaanse kerken vaak het liturgisch centrum lag. De toren van de kerk Notre-Dame-de-l’Assomption in Anzy-le-Duc is een opvallend en karakteristiek onderdeel van de kerk.

Deze toren is een opvallend en zeldzaam element in de romaanse architectuur van Bourgondië. In plaats van de gebruikelijke vierkante klokkentoren, zoals je die bij veel romaanse kerken ziet, rijst hier een elegante achtzijdige structuur op boven het kruispunt van schip en transept.

Wat bijzonder is aan de toren van Anzy-le-Duc, is hoe goed hij bewaard is gebleven — zonder latere gotische toevoegingen of moderne reconstructies. Het is romaanse architectuur in pure vorm: evenwichtig, stevig, en volledig in harmonie met de rest van de kerk. Samen met het timpaan en het interieur maakt deze toren de kerk tot een van de meest complete en authentieke romaanse bouwwerken in Bourgondië.

Italiaanse invloeden

De toren van Anzy-le-Duc vertoont duidelijke invloeden uit Noord-Italië, met name uit Lombardije, waar in de Xe–XIIe eeuw een sterk herkenbare romaanse stijl ontstond. Cluny, de grote abdij waar Anzy-le-Duc onder viel, heeft in die tijd nauwe contacten met Noord-Italië en speelt een sleutelrol in het verspreiden van bouwstijlen door heel Europa.

De sobere maar krachtige opbouw van de toren, zonder spits of flamboyante versieringen, doet denken aan Italiaanse campaniles (klokkentorens), die eerder als robuuste bakens fungeren dan als sierlijke spitsen. De Italiaanse invloeden zie je onder andere in de drie verdiepingen met lombardische bogen.

Deze toren wordt gezien als de mooiste toren uit de wijde omgeving.

Het interieur van de kerk

De plattegrond van de Notre-Dame-de-l”-Assomption wordt gevormd door een Latijns kruis: het schip en de zijbeuken worden door een sterk uitspringende dwarsbeuk in tweeën verdeeld, waardoor zich een kruis vormt. De opbouw van het schip bestaat uit twee delen: grote scheibogen (een boog die de middenbeuk scheidt van een zijbeuk) daarboven de lichtbeuk.
Vanuit de apsis en de dwarsbeuken ontspringen vijf parallelle kleine kapellen.

Crypte

Recente opgravingen hebben door het verwijderen van een trap bij de noordelijke dwarsbeuk een bijzondere crypte uit de XIe eeuw blootgelegd. Aangenomen wordt dat de crypte tussen 1000 en 1030 gebouwd is. In deze crypte bevond zich het graf van Hugues de Poitiers, de eerste prior van de abdij van Anzy-le-Duc.

De crypte heeft drie beuken van drie traveeën, die uitkomen op laterale ruimtes waarvan het oppervlak dat is van de apsidiolen die erbovenop liggen. De beeldhouwwerken en muurschilderingen dateren van na de 12e eeuw. Het gewelf wordt ondersteund door pijlers, van een oudere zuil is de basis nog steeds zichtbaar.

Fenestrella

Een venster dat de crypte en het koor in de kerk verbindt, is een fenestrella, een Italiaanse woord voor ‘klein venster’. Dit venster ligt in de vloer van het koor en verlicht zo de daaronder gelegen crypte. De crypte van Anzy-le-Duc heeft zo’n fenestrella, je vindt deze in de westwand van de crypte.

Fresco's in Anzy-le-Duc

De Romaanse fresco’s in de Notre-Dame-de-l’Assomption zijn een van de verborgen schatten van deze kerk, minder bekend dan de beeldhouwwerken, maar minstens zo bijzonder.

Deze muurschilderingen uit de 12e eeuw zijn in het midden van de 19e herontdekt eeuw en vervolgens gerestaureerd door Jean-Francois Maurice, een schilder uit Forez. Ze behoren tot de oudste nog zichtbare schilderingen in de regio en bieden een zeldzaam inkijkje in de middeleeuwse religieuze beleving.

De fresco’s bevinden zich vooral in de apsis, de halfronde ruimte achter het altaar. Daar zie je een afbeelding van Christus in Majesteit, omringd door engelen en heiligen, geschilderd in aardetinten, okergeel, roodbruin en grijsblauw. Hoewel de kleuren door de eeuwen heen vervaagd zijn, blijft de kracht van de compositie overeind: een frontale, iconische Christusfiguur die de gelovige direct aanspreekt.

Onder de Hemelvaart zie je de symbolen van de vier evangelisten: de engel van Mattheus, het rund van Lucas, de leeuw van Marcus en de adelaar van Johannes.

Onder de engel van Mattheus ontwaar je Letbald en Altasie vind je onder de adelaar, die in 876 hun landerijen in Anzy schenken aan de benedictijnse monniken van Autun.

De fresco’s van de noordelijke apsis die het leven van de evangelist Johannes verbeeldden, worden in de XIXe eeuw grotendeels herschilderd. De fresco’s van de zuidelijke apsis zijn beter bewaard gebleven, ook deze gaan over het leven van Johannes: het verhaal wordt van links naar rechts, van boven naar beneden, verteld: Johannes de Doper voor Herodes, Johannes de Doper in de gevangenis, Herodes en Salome, het hoofd van Johannes de Doper wordt naar Salome gebracht, het lichaam van Johannes de Doper wordt opgehaald door twee discipelen, het lichaam van Johannes de Doper wordt door twee metgezellen in een graf gelegd, de Openbaring aan twee monniken en het hoofd van Johannes de Doper wordt in een graf gelegd.

de stijl van deze fresco's

Wat opvalt aan deze fresco’s is hun stilering en symboliek. Net als in de beeldhouwkunst van dezelfde periode zijn de figuren niet ‘realistisch’, maar gestileerd en strak. De nadruk ligt niet op lichamelijkheid, maar op spirituele aanwezigheid. De gezichten zijn expressief, de gebaren symbolisch, en de setting sober, maar geladen.

In de zij-apsiden en op andere plekken in de kerk zijn nog restanten van decoratieve motieven, randen en zelfs figuren zichtbaar — soms slechts fragmenten, maar genoeg om je een idee te geven van hoe rijkelijk beschilderd deze kerk ooit was.

Dat deze schilderingen bewaard zijn gebleven, is uitzonderlijk. In veel kerken werden romaanse fresco’s in latere eeuwen overschilderd of verwijderd. Anzy-le-Duc biedt een zeldzame kans om deze oorspronkelijke muurschilderkunst te bewonderen.

Naastgelegen priorij de la Sainte-Trinité

Anzy-le-Duc was ooit een spiritueel centrum. De priorij die hier stond, maakte deel uit van het grote netwerk van de abdij van Cluny, die in de middeleeuwen een enorme religieuze en culturele invloed uitoefende in Europa.
De Cluniacenzers waren pioniers in bouwkunst, liturgie en kunst en dat zie je hier overal terug: in de sobere elegantie van het schip, de verfijnde beeldhouwkunst, en de rustige verhoudingen van het gebouw.

Loop eens naar de overblijfselen van de priorij. Boven de toegangspoort van de donjon is een prachtig timpaan te zien: Adam en Eva uit het paradijs en de aanbidding van de Wijzen (rond 1120 gebeeldhouwd). De latei van de deur heeft een afbeelding van Het Laatste Oordeel. Op voor de zuidgevel van de kerk zijn bijna alle kroonlijsten versierd met beeldhouwwerk.

Een deel van de priorij is bewaard gebleven, zoals de oude donjon, die deel van de ommuring was. Tour de la Justice wordt deze donjon genoemd (want de prior had recht op gerechtigheid), een grote vierkante toren met twee romaanse baaien uit de XIIe eeuw en je ziet de woning van de prior, herbouwd in de 16e en 17e eeuw.

Het is 870 als de abdij van Saint-Martin uit Autun dit domein als geschenk krijgen, het zijn de echtgenoten, Letbald en Altasie die hun landgoed Enziacum aan de benedictijnse monniken in bezit geven. Al gauw vestigen de eerste monniken zich op deze plek. De monnik Hugues de Poitiers is de eerste abt van deze priorij, hij is een vriend van Berno, in die dagen de abt van Cluny.

Hoewel de priorij zelf grotendeels verdwenen is, ademt het hele terrein nog steeds die spirituele rust. Achter de kerk vind je overblijfselen van de oude kloostergebouwen en een tuin waar je even stil kunt staan bij de geschiedenis die zich hier afgespeeld heeft.

bronnen

Informatieborden van de kerk
Bourgondië, kunst-landschap-architectuur; Toman, Laule en Bednorz
Sites et monuments remarquables de Saône-et-Loire; Philippe Ménager
https://bourgognemedievale.com/

De foto’s op deze pagina komen uit het archief van Cees van Halderen.