Semur-en-Brionnais: feodale wortels en romaanse pracht

Wie vanuit de glooiende weiden van het Brionnais omhoogkijkt naar de heuvel waarop Semur-en-Brionnais ligt,
begrijpt meteen waarom dit dorp tot Les Plus Beaux Villages de France behoort.
Hoog boven het landschap, met uitzicht op de vallei van de Loire, lijkt de tijd hier te hebben stilgestaan.
Tussen de goudkleurige stenen gevels, smalle straatjes en vakwerkhuizen voel je nog altijd de adem van de Middeleeuwen.

Hoewel Semur-en-Brionnais, in het uiterste zuiden van de Saône-et-Loire,
vandaag nauwelijks zeshonderdvijftig inwoners telt,
was het vanaf de 9e eeuw de historische hoofdstad van de Brionnais.

De donjon van het Château Saint-Hugues, het oudste stenen kasteel van de Bourgogne
waar de stichter van de abdij van Cluny III, Hugues de Semur, werd geboren,
torent boven het dorp uit als stille getuige van feodale macht.

Aan de voet ervan ligt de collegiale kerk Saint-Hilaire.
Hoewel de romaanse stijl duidelijk is geïnspireerd op de abdij van Cluny,
vertoont de kerk al voorzichtige kenmerken van de vroege gotiek.

Château en kerk vertellen samen het verhaal van adel, geloof en kunst
van zowel wereldlijke als religieuze macht.

Feodale stadkern vol van geschiedenis

Semur-en-Brionnais dankt haar invloed aan haar strategische ligging op een rotsachtige uitloper en aan de macht van de dynastie van de Seigneurs de Semur, wier naam tot ver buiten de grenzen van Frankrijk weerklonk.

De structuur van het dorp, met de 13e eeuwse poterne als toegangspoort tot de bovenstad en de resten van stadswallen en torens uit de 14e eeuw, schetst een zeldzaam compleet beeld van een feodale stadskern.

Toch is Semur meer dan geschiedenis alleen. Vanaf de stadswallen heb je een fantastisch uitzicht over het omliggende landschap:
de glooiende Brionnais met zijn hagen, weiden en eeuwenoude eiken.

Wandelaars volgen hier paden langs de Chemins du Roman, een route die tientallen romaanse kerken en kapellen met elkaar verbindt. Onder de poterne loopt een pad rond de middeleeuwse stadswallen dat deel uitmaakt van verschillende wandelroutes.

Wie door Semur wandelt, hoort tussen de muren bijna de echo van ridders, kanunniken en ambachtslieden die ooit dit trotse Bourgondische bolwerk bevolkten.

Senemurum, kleine geschiedenis van Semur-en-Brionnais

De oorsprong van het dorp reikt ver voorbij de Middeleeuwen. Archeologische sporen wijzen erop dat de plaats al door de Galliërs werd bewoond en later door de Romeinen werd versterkt. De naam Semur komt van het Latijnse Senemurum, ‘oude muren’.

De strategische ligging op een rotsachtige uitloper, met uitzicht over de vallei van de Loire, maakte Semur eeuwenlang tot een natuurlijke observatiepost. In onrustige tijden bood het beschutting tegen indringers: eerst tegen Normandische en Hongaarse invallen, later tegen rivaliserende koninkrijken. Wanneer het koninkrijk Bourgondië in de 5e eeuw wordt ingelijfd door de Frankische koningen Childebert en Chlothar, behoudt de streek haar eigen wetten en bestuur. Zo groeit Semur uit tot een bestuurlijk en militair centrum van de Brionnais, dat eeuwenlang de geschiedenis van Zuid-Bourgondië zou bepalen.

Vanaf de 9e eeuw neemt Semur-en-Brionnais zijn rol als regionale hoofdstad ten volle op zich. De seigneurs van Semur, machtig en ambitieus, heersen van de 10e tot de 14e eeuw over de omgeving.

Zij bouwen hier het imposante Château Saint-Hugues, genoemd naar hun beroemdste telg, Hugues de Semur, die later als abt van Cluny een van de invloedrijkste geestelijke leiders van de Middeleeuwen zou worden.

De geschiedenis van Semur was echter niet altijd vredig. De stad werd meerdere malen verwoest en heropgebouwd: in de 10e eeuw door de Noormannen, in 1364 door de Engelsen en in 1467 door de troepen van Lodewijk XI, die de stad in brand steken.
Ook in de 16e eeuw, tijdens de godsdienstoorlogen, trof het noodlot Semur als de huursoldaten van prins Casimir plunderend door de streek trekken. Toch verrijst het dorp telkens uit zijn as. De bovenstad blijft beschermd door haar muren en torens, terwijl aan de voet van de heuvel de benedenstad, de wijk van handelaars en ambachtslieden, afgescheiden van kasteel en kerk door een stevige muur, groeit.

Tijdens de Franse Revolutie blijft Semur gelukkig grotendeels gespaard. Terwijl elders kerken worden vernield en kastelen geplunderd, overleeft hier het Cluniac-verleden. De donjon, die als baljuwgevangenis dient, ontsnapt aan sloop. Zo blijven zowel het château van de Semurs als de spirituele erfenis van Saint-Hugues bewaard.

Het château Hugues de Semur: oorsprong van macht en steen

historische context: de seigneurs de Semur en hun erfenis

Semur-en-Brionnais vormt een spil in de feodale netwerken die de politieke kaart van het middeleeuwse Europa mede vormgaven. De plaatselijke geschiedenis weerspiegelt de verwevenheid van de bourgondische adel en de christelijke hervormingsbeweging. Eeuwenlang lag hier het hart van een machtige familie die nauwe banden onderhield met de hertogen van Bourgondië en via huwelijken was verbonden met de koningshuizen van Frankrijk, León en zelfs Portugal.

De macht van Semur blijft van de late 9e tot het midden van de 13e eeuw in handen van deze dynastie. Guillaume, de eerste seigneur van Semur, stond in bloedlijn met Guillaume I, de stichter van de abdij van Cluny (910).

het château

Het Château Saint-Hugues, dat uitkijkt over de vallei, is het oudste stenen kasteel van de Bourgogne. De donjon, waarvan de kern dateert uit de 10e eeuw, behoort tot de oudste van Frankrijk. Boven het dorp verheffen zich de imposante ruïnes van het voormalige versterkte kasteel van de seigneurs van Semur, waar Hugues de Semur in 1024 wordt geboren.

Recente archeologische datering bevestigt dat de kern van de toren mogelijk al rond het jaar 1000 is opgetrokken. Daarmee is het aannemelijk dat Hugues de Semur in deze donjon het levenslicht zag.

Hugues de Semur (1024–1109), zoon van Dalmace de Grote, wordt als Hugues de Cluny een van de meest invloedrijke abten van de Middeleeuwen. Hij staat zestig jaar lang aan het hoofd van de orde van Cluny, een periode waarin de abdij uitgroeit tot een netwerk van meer dan tienduizend monniken, verspreid over heel Europa.

Het kasteel blijft vijftien generaties in handen van de familie Semur, waarvan de laatste in 1244 sterft.

donjon, muren en poorten

De donjon van Semur ligt op een rotsachtige uitloper. Vanuit de toren had men een weids uitzicht over de vallei – geen vijand kon ongezien naderen. Het kasteelcomplex omvatte oorspronkelijk vier verdiepingen, omgeven door een versterkte muur, de zogenaamde chemise.

Het gebouw illustreert de overgang van houten burchten naar permanente stenen vestingen, een evolutie die de consolidatie van adellijke macht in de 10e en 11e eeuw weerspiegelt.

De romaanse donjon, een sobere, rechthoekige toren van 22 meter hoog, is nog steeds indrukwekkend. Het château, met zijn twee halfronde torens, kerker, trap en wachtruimtes, ademt nog altijd de sfeer van ridders en wachters die ooit over het dal uitkeken.

In de 12e eeuw worden twee ronde toegangstorens toegevoegd, die in de 18e eeuw tijdelijk als gevangenis dienen. De wachtruimtes en kerkers zijn nog altijd zichtbaar en de moeite waard om te bezoeken, het is als een herinnering aan de vele levens die zich hier tussen macht en opsluiting hebben afgespeeld.

Vandaag resten vooral de imposante muren, met verschillende boogvensters en schouw die herinnert aan de woonvertrekken van de seigneurs. De verdieping met kruisramen en muurschouwen stamt uit de 11e eeuw. Ondanks latere verbouwingen in de 14e eeuw – waaronder de toevoeging van een haard en ramen met maaswerk (rond 1380) – blijft de donjon van Semur een zeldzaam voorbeeld van vroeg-feodale militaire architectuur.

Rondom de donjon getuigen de fragmenten van de oude ommuring en de kantelentoren van dezelfde romaanse periode. In het voormalige cipiershuis uit de 18e eeuw bevindt zich tegenwoordig een kleine kamer gewijd aan Sint-Hugues en aan de geschiedenis van de restauratie van het kasteel, die sinds 1968 met zorg wordt geleid door de vereniging Les Vieilles Pierres de Semur.

Romaanse pracht van de Saint-Hilaire

Deze collegiale kerk Saint-Hilaire staat omringd door de oude vestingmuren in het midden van de stad. Ze geldt als een van de mooiste en meest representatieve romaanse kerken van de Saône-et-Loire. Gebouwd in de 12e eeuw, waarschijnlijk in twee nauw opeenvolgende fasen, weerspiegelt ze zowel de invloed van Cluny als de eigen vormentaal van het Brionnais.

Het is Geoffroy V, een achterneef van Hugues de Semur die het initiatief nam voor de de bouw de Saint-Hilaire in Semur, hij deed dit uit berouw voor zijn zonden.

De kerk is opgetrokken in fijn bewerkte steen en bestaat uit een schip met vier traveeën, geflankeerd door zijbeuken, een niet-uitspringend transept en een halfronde apsis met twee absidiolen. De achthoekige klokkentoren, de apsis geflankeerd door kapellen, het schip met drie verdiepingen en een vals triforium, alles geïnspireerd door Cluny, maken dit tot een van de meesterwerken van de romaanse kunst in het Brionnais.

De kruising wordt bekroond door een achtzijdige lantaarn op trompen, die het licht zacht over het interieur verdeelt. Binnen ontvouwt zich een zeldzame drievoudige opstand van het centrale schip – bogen, triforium en lichtbeuk – een architectonisch schema dat rechtstreeks verwijst naar Cluny III. De kraaggalerij aan de achterzijde is direct geïnspireerd op de kapel van Saint-Michel in Cluny III.

Vergeet niet de kapitelen van Saint-Hilaire: palmetten, rankmotieven, monsters en acanthusbladeren wisselen elkaar af in een harmonieus ritme.

Het portaal van geloof en macht

Het westelijke portaal van de kerk verdient bijzondere aandacht. In het timpaan prijkt Christus in Majesteit, omringd door engelen en de symbolen van de vier evangelisten – het tetramorf. Op de bovendorpel daaronder ontvouwt zich een opmerkelijke scène: het Concilie van Seleucia (359), waar Sint-Hilarius van Poitiers, de patroonheilige van de kerk, het geloof van Nicea verdedigt tegen de Arianen. De ketter Arius wordt afgebeeld in vernederde houding, een beeld van de strijd tussen waarheid en dwaling, orthodoxie en afwijking.

Deze iconografie was in de 12e eeuw meer dan decoratief: ze verbeeldde een duidelijke theologische én politieke stellingname in een tijd waarin de Bourgondische adel verdeeld was tussen pauselijke en keizerlijke machten. Vermoedelijk wilden de seigneurs de Semur hiermee hun trouw aan de orthodoxie bevestigen tegenover het keizerlijke kamp dat de tegenpaus Victor IV steunde.

Grenier à sel en Maison du Chapitre

Op het dorpsplein van Semur-en-Brionnais staat de grenier à sel uit de 17e eeuw – ooit het gebouw waar de gehate zoutbelasting (la gabelle) werd geïnd, nu omgevormd tot tentoonstellingsruimte met respect voor het verleden. De buitenkant en de plafondschilderingen in de ontvangstruimte zijn bijzonder fraai. Hier kwamen mensen zout kopen, essentieel voor het bewaren van voedsel in een tijd zonder koelkasten. Ze kwamen er ook de gabelle betalen, een impopulaire belasting waarvan de opbrengst naar de koning ging. Omdat de prijs van zout in Charlieu lager was, werd Semur een centrum van zouthandel en soms van smokkel – een misdaad die streng werd bestraft door de belastinginners.

Daarnaast verdient het Maison du Chapitre, oorspronkelijk de zetel van het kapittel van kanunniken, bijzondere aandacht. Je mag hier vrij binnenlopen; de deur staat meestal open. Het gebouw uit de 17e eeuw herbergt een klein museum voor romaanse kunst in Zuid-Bourgondië, met iconografische documentatie, kapitelen en sculptuurfragmenten uit de streek, en een bijzonder beschilderd plafond.

Saint-Martin-la-Vallée

Wie de heuvel afdaalt, vindt aan de voet van Semur het kleine 11e-eeuwse kerkje Saint-Martin-la-Vallée, het oudste heiligdom van de stad en tot 1274 de parochiekerk van Semur. Deze eenvoudige kerk, met haar halfronde apsis en bescheiden schip, draagt de eenvoud en soberheid van de vroege romaanse kunst, vergelijkbaar met die van Anzy-le-Duc. De muren dragen nog sporen van schilderingen uit de 12e tot de 17e eeuw.

Een levend dorp vol herinnering

Semur-en-Brionnais is niet alleen een plaats van geschiedenis, maar ook van leven. Achter de middeleeuwse gevels bevinden zich kleine winkels, ateliers en cafés waar bewoners en bezoekers elkaar ontmoeten.

bronnen

Sites et monuments remarquables de Saône-et_loire; Philippe Ménager
https://bourgognemedievale.comh
www.les-plus-beaux-villages-de-france.org/fr/nos-villages/semur-en-brionnais/https://
www.clunypedia.com/sites/france/semur-en-brionnais
https://brionnais.fr