Sanatorium van Bergesserin: van kuuroord tot cultureel trefpunt

Aan de rand van het dorp Bergesserin, verscholen tegen de beboste hellingen van Les Trois Monts,
staat een opvallend wit gebouw met lange galerijen en balkonnetjes.
Waartoe heeft dit imposante gebouw gediend? Een vraag die uitnodigt tot een ontdekkingstocht ter plaatse.

Een kort onderzoek leert dat hier het voormalige sanatorium van Bergesserin staat,
in de 20e eeuw een baken in de strijd tegen tuberculose.
Het gebouw toont niet alleen de geschiedenis van ziekte en genezing,
maar ook hoe een plek zich kan vernieuwen, van gesloten instituut tot open, gemeenschapsgericht project.

Het complex biedt waardevolle inzichten in de medische geschiedenis (de strijd tegen tuberculose),
de architectuur van de sanatoria, het sociaal-culturele erfgoed (de verhalen van patiënten en personeel)
én actuele vraagstukken rond herbestemming en regionale ontwikkeling.

Het is een symbool van moderne medische architectuur uit de jaren dertig geworden.

Een gebouw voor genezing

Aan het eind van de 19e eeuw eist de infectieziekte longtuberculose jaarlijks zo’n 80.000 doden in Frankrijk. De Duitse arts Hermann Brehmer beschrijft in 1853 de luchtkuur als enige remedie tegen deze epidemische ziekte.
Die therapie steunt op drie pijlers: gezonde lucht, ademhalingsoefeningen en een gezond en uitgebreid dieet, dit alles met een strenge discipline. Rond 1900 verijzen in Frankrijk zo’n 250 sanatoria, bedoeld om patiënten te isoleren en te genezen.

Voordat de keuze op Bergesserin valt, worden ook Jalogny, Trivy en Dompierre-les-Ormes als locatie overwogen. Uiteindelijk kiest de prefect voor Bergesserin, op enkele kilometers van Cluny, op een hoogte van 500 meter.

De bouw van het sanatorium vindt plaats in verschillende fasen tussen de jaren twintig en vijftig. De eerste plannen dateren uit 1929, na de wet-Honnorat, die Franse departementen verplichtte plaatsen te reserveren in openbare sanatoria, ook voor de armsten van de bevolking.

Om de kosten te delen sluit het departement Saône-et-Loire een overeenkomst met Haute-Marne, Aube en Yonne. Saône-et-Loire draagt de grootste last en financiert het equivalent van 100 bedden, gevolgd door Yonne (50) en Aube en Haute-Marne (elk 30). Het sanatorium wordt ontworpen voor 210 bedden en biedt eind jaren negentig werk aan 110 mensen.

Het sanatorium van Bergesserin, gebouwd naar de functionalistische principes van de jaren dertig, volgt de helling van het terrein en telt afhankelijk van het paviljoen drie tot zes verdiepingen. Dit gebouw van gewapend beton kreeg in de volksmond de bijnaam le Géant de béton.

Op 23 mei 1932 is de overeenkomst voor de aankoop van de grond getekend voor 113.651 frank. De bouw kent meteen tegenslagen: de architect heeft de kleirijke ondergrond niet voorzien, waardoor het project stilvalt. Uiteindelijk besluit men het gebouw te funderen op diep in de grond geslagen palen. In september kunnen de grondwerkzaamheden hervat worden.

De bouw blijft echter moeizaam verlopen: er gebeuren ongelukken op de bouwplaats, de samenwerking tussen aannemers loopt stroef en de politieke en economische crisis van de jaren dertig leidt tot grote vertraging. Onder leiding van streekarchitect Frédéric Bidaut wordt de bouw in 1939 stilgelegd vanwege het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog.

Tijdens de bevrijding, op 13 september 1944, verzamelen zich in het sanatorium Maquis-groepen (verzetsstrijders) om het commando over Cluny te organiseren. Op 20 september 1961 is op de binnenplaats een gedenksteen ingehuldigd ter nagedachtenis aan de Maquis.

Na de oorlog, op 8 september 1945, brengt de secretaris-generaal van het ministerie van Volksgezondheid een bezoek aan Bergesserin namens de regering-De Gaulle. Er wordt besloten de bouw te hervatten, nu onder leiding van architect Henri Palazzi.

In januari 1946 arriveren de eerste 21 werknemers en een maand later zijn de eerste patiënten op 7 februari opgenomen, terwijl het gebouw nog grotendeels in aanbouw is.

Op 14 april 1946 opent minister van Volksgezondheid Robert Prigent het sanatorium officieel. De eerste medisch directeur is dr. Paul Viallet.

de eerste bedden in gebruik genomen

Het is mei 1946 als de tweede en derde verdieping van de westvleugel in gebruik worden genomen en in januari 1948 volgt de derde verdieping van de oostvleugel. Daarmee bereikt het sanatorium zijn volledige capaciteit van 210 bedden.

De naoorlogse tekorten bemoeilijken de ingebruikname. Water moet worden gerantsoeneerd tot juli 1952, tot een pijpleiding vanuit het pompstation van Clermain het gebouw eindelijk op het intercommunale drinkwaternet aan kan sluiten. De oorspronkelijk begrote bouwkosten van 10 miljoen frank (1931) zijn bij oplevering opgelopen tot ruim 72 miljoen frank.

Architectuur: licht, lucht en rust

De architectuur van sanatoria was meer dan functioneel; zij was een essentieel onderdeel van de genezing. Isolatie, frisse lucht, rust en zonlicht golden als de beste therapie tegen tuberculose.

De 268 meter lange zuidgevel bood maximale zon en lucht. Aan de oostzijde lagen de medische afdelingen met 24 eenpersoonskamers voor ernstig zieke patiënten; aan de westzijde bevonden zich twee gebouwen met in totaal 63 kamers, elk voor drie personen. Daartussen lagen de galerijen waar patiënten konden rusten in de buitenlucht.

Aan de noordzijde bevond zich het paviljoen voor algemene diensten, met beheer, keuken, eetzaal en een ruime concertzaal. Die zaal, la salle de spectacles, bood plaats aan 300 personen voor toneel, concerten en filmvertoningen.

Het complex telde ook tien bijgebouwen: een stookruimte-wasruimte, een woonunit voor alleenstaande verpleegsters, vijf paviljoens voor gehuwd personeel, een conciërgewoning en het huis van de medisch directeur. In de jaren zestig en zeventig kwamen daar nog drie kleine gebouwen bij. De keuken was voor haar tijd uitzonderlijk goed uitgerust om alle patiënten en personeelsleden te kunnen verzorgen.

De toren van de monumentale hoofdtrap in het midden van het gebouw leidt naar een belvedère op 23 meter met een prachtig panorama over de Cluny-vallei en de Clunisois.

Meer dan medische behandeling

Sanatoria waren hechte gemeenschappen met hun eigen ritme. Bergesserin wordt aanvankelijk opgezet als vrouweninstelling; Saône-et-Loire beschikte al over mannen-sanatoria in La Guiche en Couches (gebouwd tussen 1916 en 1918).

Patiënten verbleven vaak lange tijd in een sanatorium, daarom bood Bergesserin naast medische zorg ook arbeidstherapie, wandelingen en culturele activiteiten. Tussen ziekte en herstel ontstonden warme menselijke banden. Archiefbeelden tonen rustende patiënten op curegalerijen, verpleegsters in uniform en de dagelijkse rituelen van lucht, zon en stilte.

sporen van verval

Het einde van een tijdperk

Zoals vele sanatoria verliest ook Bergesserin zijn oorspronkelijke functie als tuberculose door antibiotica sterk wordt teruggedrongen. In januari 1963 opent een geriatrische afdeling voor dertig patiënten uit Douéra in Algerije, een jaar nadat Algerije, na een bloedige onafhankelijkheidsoorlog, onafhankelijk was geworden.

In 1972 waren er al nieuwe afdelingen bijgekomen: een revalidatie-eenheid voor hart- en vaatziekten en voor lever- en spijsverteringsziekten. De tweede en derde verdieping worden in 1985 omgevormd tot woonruimtes voor verpleegkundigen en verzorgenden.

Het is 2008 wanneer de laatste 65 patiënten het gebouw verlaten. Op 15 juni van dat jaar sluit het Hôpital de Mâcon, sinds 1974 eigenaar, de deuren definitief.

sporen van verval

Tweede leven: verval en herontdekking

Daarna begint een periode van leegstand. Delen van het complex raken in verval; foto’s tonen verlaten kamers en vergane grandeur. Inbraken en brandstichting veroorzaakten zware schade, onder meer aan de salle des spectacles en het dak.

Na dertien jaar leegstand verkeert het sanatorium in kritieke staat. Water sijpelt door het dak, afval stapelt zich op en de natuur neemt bezit van het gebouw. Sinds september 2023 wordt het terrein permanent bewaakt.

De lokale belangstelling voor dit erfgoed is groot: tentoonstellingen, archiefonderzoek en buurtprojecten houden de herinnering aan het gebouw levend en geven het nieuwe betekenis.

Het sanatorium van Bergesserin vertelt het verhaal van een eeuw zorg en samenleving.
Wat begint als een afgezonderd kuuroord voor zieken, ontwikkelt zich nu tot een open ruimte voor creativiteit en ontmoeting.